Trudności w czytaniu i pisaniu rozpatrywane z perspektywy logopedy są zaburzeniami komunikacji językowej. Dysleksja rozwojowa to specyficzne zaburzenia czytania i pisania. Określa się je jako specyficzne, co oznacza, że występują one u osób o prawidłowym rozwoju umysłowym. Te zaburzenia ujawniają się na etapie nabywania umiejętności czytania i pisania. Nieprawidłowość występująca w komunikacji pisemnej jest często jest ściśle powiązana z zaburzeniem bądź opóźnieniem rozwoju mowy dziecka, czyli zakłóconym opanowaniem kompetencji i sprawności językowych fonologiczno-fonetycznych, ale również morfologicznych, leksykalnych, syntaktycznych i odnoszących się do struktury tekstu. Natomiast dysleksja nabyta odnosi się do zaburzeń występujących w późniejszym czasie i utratę nabytych umiejętności.
Zaburzenia czytania i pisania dzielimy na:
– dysleksję – specyficzne trudności/zaburzenia w nauce czytania
– dysortografię – specyficzne trudności/zaburzenia w komunikowaniu się za pomocą pisma, dotyczące stosowania poprawnej pisowni (w tym błędy ortograficzne);
– dysgrafię – trudności/zaburzenia w opanowaniu właściwego poziomu graficznego pisma.
Uwarunkowania dysleksji rozwojowej:
1) Przyczyny I stopnia (podstawowe, pierwotne):
-przyczyny genetyczne
-przyczyny organiczne
-przyczyny hormonalne
2) Przyczyny II stopnia (wtórne)
Zaburzenia funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego:
-zaburzenia orientacyjno-poznawcze takie jak uwaga, percepcja, pamięć, funkcje językowe,
-zaburzenia procesów wykonawczych : motoryka rąk, motoryka narządów mowy,
– zaburzenia integracji procesów percepcyjno-motorycznych.
Bezpośrednie przyczyny dysleksji:
– zaburzenia procesów lateralizacji,
– zaburzenia orientacji, motoryki dużej i równowagi, również w procesie kształtowania się dominujących półkul mózgu.
Zaburzenia czytania i pisania z punktu widzenia logopedy
Rola logopedy jest bardzo ważna we wczesnym wykrywaniu symptomów mogących świadczyć o tym, że dziecko znajduje się w grupie ryzyka dysleksji i uczniów ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu.
Wyróżnia się trzy ważne funkcje w postępowaniu logopedycznym w odniesieniu do dzieci z grupy ryzyka dysleksji lub ze stwierdzoną dysleksją. Wyróżniamy wśród nich:
• funkcję profilaktyczną – rolą logopedy jest stymulowanie funkcji językowych oraz usprawnianie funkcjonowania językowego w przypadkach zaburzeń mowy. Zadaniem logopedy jest również rozpoznanie symptomów zaburzeń funkcji odpowiadających za trudności w czytaniu i pisaniu przed podjęciem przez dziecko edukacji szkolnej oraz na jej wczesnym etapie.
• funkcję diagnostyczną – zadaniem logopedy jest ocena rozwoju mowy dziecka, zidentyfikowanie objawów zaburzeń w tym zakresie i ustalenie ich przyczyn.
• funkcja terapeutyczna – logopeda, zgodnie z posiadanymi kompetencjami zawodowymi i możliwościami, podejmuje oddziaływania usprawniające zwłaszcza w obszarze rozwoju językowego dziecka.
Diagnostyka w zakresie zaburzeń czytania i pisania zgodnie ze standardami postępowania logopedycznego:
• ocenę czytania – ocenie podlega technika i tempo czytania, poprawność czytanego tekstu (w zakresie segmentalnym i suprasegmentalnym) oraz rozumienie czytanego tekstu.
• ocenę pisania – ocenie podlega poprawność pisowni i interpunkcji we wszystkich typach tekstów, zgodność ze wzorcem językowym w przypadku tekstów przepisywanych i pisanych ze słuchu oraz z pamięci wzrokowej. Ponadto poziom graficzny pisma i poprawność językowa (leksykalna i gramatyczna) tekstu twórczego oraz jego spójność;
• ocenę kompetencji i sprawności językowej –ocenie podlega fonetyczno-fonologiczny poziom organizacji języka, morfologia, leksyka, składnia i organizacja tekstu.
• ocenę funkcji słuchowych: słuch fizyczny – badanie subiektywne, analiza i synteza głoskowa/sylabowa wyrazów, konieczne jest również badanie słuchu fonemowego, który jest podstawą umiejętności czytania i pisania
Programowanie terapii:
Głównym celem postępowania terapeutycznego u dzieci ze stwierdzoną dysleksją rozwojową jest usuwanie opóźnień i zaburzeń w nabywaniu systemu językowego, stymulowanie rozwoju sprawności językowych, a także zmniejszenie trudności w czytaniu i pisaniu.
Do zadań logopedy należy:
• usprawnianie funkcji poznawczych i wykonawczych zaangażowanych w umiejętność czytania i pisania:
-usuwanie opóźnień i zaburzeń w nabywaniu systemu językowego, a także stymulowanie rozwoju sprawności językowych
– istotne jest także usprawnienie funkcji słuchowych, kinestyczno-ruchowych w obrębie aparatu mowy oraz integracji słuchowo-kinestyczno-ruchowej szczególnie w odniesieniu do dźwięków mowy
Kształtowanie innych funkcji poznawczych i wykonawczych może być realizowane przez logopedę, który posiada wykształcenie w zakresie pedagogiki lub psychologii lub we współpracy z innymi specjalistami.
• doskonalenie umiejętności w zakresie czytania i pisania
– w aspekcie czytania m.in. poprzez czytanie z zastosowaniem stopniowania trudnościodpowiedniego dla możliwości i wieku dziecka, korygowanie i doskonalenie techniki czytania oraz poprawności czytania w aspekcie segmentalnym i suprasegmentalnym, optymalizację tempa czytania i rozumienie czytanego tekstu.
– w aspekcie pisania wyróżnia się rozwijanie umiejętności stosowania przez dziecko zasad ortografii i interpunkcji w praktyce orazdoskonalenie strony graficznej pisma, kształtowanie różnych form pisania takich jak: pisanie twórcze, pisanie ze słuchu, z pamięci wzrokowej i słuchowej, przepisywanie.
Określenie celów terapii, jej przebiegu, etapu oraz częstotliwości jest dostosowana do konkretnego pacjenta po przeprowadzeniu szczegółowej diagnozy.
Literatura:
Bogdanowicz M., 2003, Diagnoza dysleksji rozwojowej w Polsce, w: Kaja B. (red.), Diagnoza dysleksji, Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej;
Bogdanowicz M., 1999, Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu – dysleksja rozwojowa, w: Gałkowski T., Jastrzębska G. (red.), Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Opole: Uniwersytet Opolski;
Domagała A., Mirecka U., 2008, Standard postępowania logopedycznego w przypadku dysleksji rozwojowej, w: Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego, TOM 3;
Domagała A., Mirecka U., 2016, Metody diagnostyki i rehabilitacji trudności w czytaniu i pisaniu, w: Nowa Audiofonologia. Praktyka kliniczna i badawcza, 5(2);
Gruba J., 2015, Prawidłowy rozwój słuchu fonemowego podstawą umiejętności czytania i pisania, w: Forum Logopedy, nr 7