Zmysły umożliwiają odbieranie bodźców z otoczenia. Wszystkie przyczyniają się do harmonijnego rozwoju człowieka, kształtują również prawidłowy rozwój językowy. Właściwe funkcjonowanie wszystkich zmysłów bierze udział w polisensorycznym kształtowaniu się pojęć, a nieprawidłowa praca na poziomie któregoś z nich powoduje zaburzenia rozwoju mowy. Wzrok jest niezwykle ważnym elementem funkcjonowania poznawczego. Dostarcza człowiekowi niezbędnych informacji, bierze udział w nabywaniu umiejętności, pozwala na odbieranie i przetwarzanie bodźców z otoczenia. Właściwe funkcjonowanie zmysłu wzroku jest niezwykle istotne dla rozwoju mowy, motoryki a także dla nabywania kompetencji emocjonalno-społecznych. To dowód na to, że w organizmie ludzkim wszystkie mechanizmy są ze sobą skorelowane. Aktywne spostrzeganie wzrokowe stanowi prymarny etap w rozwoju inteligencji oraz nabywania kompetencji komunikacyjnych i językowych dziecka.

Rozwój percepcji wzrokowej w pierwszych latach życia przebiega następująco:

a) 1 miesiąc: dziecko skupia wzrok na twarzy dorosłego;

b) 2 miesiąc: reaguje mimiką na twarz osoby dorosłej i śledzi wzrokiem osoby poruszające się;

c) 3 miesiąc: reaguje uśmiechem na uśmiech, śledzi wzrokiem obiekty znikające z pola widzenia;

d) 4 miesiąc: obserwuje ruchy grzechotki, ogląda przedmioty znajdujące się na stole;

e) 5 miesiąc: koncentruje wzrok na osobie mówiącej, utrzymuje zabawkę w dłoni i utrzymuje wzrok na innym przedmiocie;

f) 6-7 miesiąc: ogląda przedmioty podczas manipulowania nimi, spogląda za przedmiotem, który spadł ze stołu;

g) 8-9 miesiąc: poszukuje przedmiotu, który zniknął z pola widzenia, przygląda się przedmiotom podczas manipulowania nimi, przyciąga przedmiot, aby go dosięgnąć, naśladuje czynności dorosłego;

h) 10-11 miesiąc: aktywnie ogląda książeczki, przewraca kartki i wskazuje elementy, wyjmuje klocki z pudełka, dotyka szczegółowych elementów zabawek palcem wskazującym;

i) 12 miesiąc: kontroluje wzrokiem czynności przy użyciu narzędzi np. łyżki, pociąga za sznurem, by przyciągnąć przedmiot, wkłada małe przedmioty do dużych;

j) 2 rok życia: umieszcza klocki w sorterze dopasowując kształty i wielkość, buduje wieże z klocków, dobiera części obrazka do całości, identyfikuje dwa takie same obrazki, dobiera w pary takie same zabawki, dopasowuje konkret do obrazka, rozpoznaje samogłoski;

k) 3 rok życia: dopasowuje obrazki i figury do konturów, wskazuje elementy na ilustracji, składa obrazek z części, kategoryzuje ze względu na kolor, wielkość i funkcję, naśladuje wzory i sekwencje, samodzielnie odczytuje samogłoski, rozpoznaje sylaby otwarte, czyta wyrazy globalnie.

Dzięki kanałowi wzrokowemu dziecko w naturalny sposób nabywa funkcje językowe, których uczy się poprzez naśladownictwo. Za ten obszar odpowiedzialne są tak zwane neurony zwierciadlane (inaczej lustrzane), czyli grupa komórek w mózgu, która uaktywnia się podczas obserwowania wykonywania jakiejś czynności przez inną osobę. Utrzymywanie kontaktu wzrokowego pozwala na naturalne odtwarzanie zachowań związanych z ruchem. Dzięki temu możliwe jest naśladowanie czynności oraz odczytywanie emocji i intencji osadzonych w kontekście społecznym. Sama czynność mówienia jest niczym innym jak zaplanowanych ruchem narządów artykulacyjnych.

Kontakt wzrokowy jest jedną z kluczowych kompetencji w komunikowaniu się nad którą logopeda pracuje podczas zajęć stymulujących rozwój pacjenta. Ta bazowa umiejętność przekłada się nie tylko na naśladowanie ruchu warg dorosłego, jego mowy ciała oraz tonu głosu, ale także jest ściśle powiazania z różnorodnymi działaniami poprzez zabawę. Dzięki kontaktowi wzrokowemu kształtujemy i utrzymujemy również wspólne pole uwagi, możemy poszerzać zasób słownictwa, stwarzać sytuacje komunikacyjne niezbędne do rozwoju porozumiewania się z rożnymi odbiorcami oraz wyrażania potrzeb.

Do objawów zaburzeń w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktu wzrokowego należą:

1. Unikanie kontaktu wzrokowego w relacji z innymi ludźmi (np. podczas zabawy).
2. Trudności w interpretacji emocji innych osób.
3. Trudności w czytaniu sygnałów społecznych (np. mimika twarzy, mowa ciała, ton głosu).
4. Brak zainteresowania interakcjami, wycofanie z kontaktów społecznych i rówieśniczych.
5. Nieadekwatny kontakt wzrokowy (np. zbyt długie skupienie uwagi wzrokowej).
6. Trudności z nawiązaniem i utrzymaniem relacji społecznych.

Przykładami aktywności wspierających prawidłowy kontakt wzrokowy są:

a) zabawy z ruchem: piosenki z pokazywaniem, zabawa naprzemienna np. zabawa piłką, naśladowanie czynności (sekwencje ruchowe), zabawy konstrukcyjne np. tworzenie budowli z klocków i tematyczne np. zabawa w sklep, gotowanie;

b) stwarzanie sytuacji komunikacyjnej, w której dziecko będzie zmotywowane, aby poprosić o dany przedmiot np. przełożenie ulubionego autka, soczku wyżej, ale w zasięgu wzroku dziecka, chowanie/zatrzymywanie przy sobie brakujących elementów układanki

c) aktywności związane ze śpiewaniem i czytaniem uczestniczącym, zabawy paluszkowe, wyliczanki

d) zabawy z ukrywaniem i poszukiwaniem przedmiotów

e) ograniczenie nadmiaru bodźców w otoczeniu dziecka (wzrokowych, słuchowych, audiowizualnych).

Sam wzrok i odbieranie bodźców wizualnych nie wystarczy do rozwijania funkcji poznawczych. Ważne jest jak nasz mózg interpretuje doświadczenia wzrokowe znajdujące się w polu widzenia człowieka. Za przetworzenie tych bodźców odpowiada percepcja wzrokowa, która kształtuje się między 3, a 8 rokiem życia. Dzięki niej posiadamy nie tylko zdolność odbierania i przetwarzania bodźców wzrokowych, ale również zapamiętania i wyobrażenia o zjawiskach i przedmiotach. Jesteśmy w stanie z powodzeniem odtwarzać dane sekwencje ruchowe, oszacować zależności między obiektami, a także prezentować określone zachowania społeczne dopasowując odpowiednie reakcje do danej sytuacji. Percepcja wzrokowa niezbędna jest finalnie do procesów takich jak nauka czytania i pisania. Sprawność motoryki dużej i małej nie jest możliwa, bez koordynacji wzrokowo-ruchowej, która łączy wiele składowych w procesie nabywania umiejętności szkolnych.

Oto kilka objawów zaburzeń percepcji wzrokowej:

1. Osłabiona koncentracja i duża przerzutność uwagi.
2. Trudności w rozpoznawaniu kształtów i kolorów.
3. Niezdolność do skupienia uwagi na szczegółach (wpływa na umiejętność czytania i pisania).
4. Problemy z poruszaniem się i orientacją przestrzenną (zaburzona orientacja w schemacie ciała i przestrzeni)
5. Trudności z właściwą oceną odległości pomiędzy przedmiotami oraz śledzeniem wzrokiem poruszających się obiektów.

Przykłady ćwiczeń rozwijających percepcję wzrokową:

a) sortowanie przedmiotów i obrazków ze względu na kolor, kształt i wielkość, dopasowywanie obrazków do konturu i cieni;

b) naśladowanie sekwencji i szeregów;

c) poszukiwanie poszczególnych elementów, różnic i podobieństw na ilustracjach, zabawa w „memory”;

d) odtwarzanie wzorów przestrzennych;

e) układanie puzzli;

f) ćwiczenia grafomotoryczne;

g) zabawy przestrzenne np. budowanie zamków z klocków, układanie torów dla kulek, budowanie tras dla aut;

h) zabawy ruchowe takie jak, pokonywanie torów przeszkód.

Podsumowując, kontakt wzrokowy jest jednym z kluczowych elementów niezbędnych do rozwoju mowy oraz utrzymaniu prawidłowych procesów poznawczych dziecka. W terapii logopedycznej pracuje się nad nim na początku działań terapeutycznych, aby moc kształtować i rozwijać wspólne pole uwagi, naprzemienność, naśladownictwo oraz posługiwanie się mową werbalną. Ponadto aktywności stymulujące wzrok prowadzą do właściwego odczytywania emocji innych i umiejętności nawiązywania, a także podtrzymywania relacji międzyludzkich. Percepcja wzrokowa pełni również bardzo ważną rolę w procesach uczenia się umiejętności szklanych takich, jak czytanie i pisanie.

Opracowała:

mgr Paulina Laufer-Biernat

Bibliografia:
J. Cieszynska, M. Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna, Wydawnictwo edukacyjne, Krakow 2021.

Dosman C., Andrews D., Goulden K., 2012, Wiek występowania kamieni milowych we wczesnej ocenie rozwoju dziecka, [w:] Medycyna Praktyczna. Pediatria.

Paplińska M., Walkiewicz-Krutak M. (2017), Tyflopedagogika wobec współczesnych potrzeb wspomagania rozwoju, rehabilitacji i aktywizacji społecznej, Wydawnictwo APS, Warszawa.
Przekoracka-Krawczyk A. (2012), Zaburzenia wzrokowe u dzieci, cz. I. Pomiar ostrości wzroku, [w:] „Optyka”, 4(17).