Mowa jest narzędziem myślenia, badania i odbierania świata. Posługiwanie się językiem w celu komunikacji z otoczeniem jest złożonym procesem, którego rozwój rozpoczyna się już od poczęcia. Początki rozwoju mowy rozpoczynają się zatem już w życiu płodowym, ponieważ kształtowanie i funkcjonowanie narządów mowy odbywa się jeszcze przed narodzeniem dziecka. Do najważniejszych etapów rozwoju narządów odpowiedzialnych za mowę w okresie prenatalnym należą między innymi:
- Od 2 do 3 tygodnia ciąży układ nerwowy
- Od 4 do 12 tydzień ciąży współpraca między układem nerwowym, a mięśniowym (odruchy wargowe, ruchy połykania, wykształcenie się podniebienia twardego, miękkiego i języczka, początki aktywności fonacyjnej)
- Od 14 tygodnia ciąży płód przygotowuje się do późniejszego poboru pokarmu i ssania piersi przez połykanie wód płodowych
- W 17 tygodniu rozwinięte są struny głosowe, a płód ssie własny kciuk
- W 23 tygodniu mięśnie oddechowe są w pełni wykształcone
- W 29 tygodniu ciąży odruchowa reakcja ssania jest w pełni ukształtowana,
- W 32 tygodniu opanowana jest umiejętność skoordynowanego ssania, połykania i oddychania
Wykształcenie mowy jest możliwe dzięki określonym uwarunkowaniom biologicznym, czyli prawidłowemu rozwojowi i funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego oraz potrzeby komunikacji z otoczeniem. Komunikacyjna funkcja języka opiera się na doświadczeniach życiowych oraz współdziałaniu z bliskim otoczeniem, które wyzwala potencjał dziecka.
Wszystkie dzieci przechodzą te same fazy rozwoju mowy w tej samej kolejności, jednak czynnikiem indywidualnym jest tempo nabywania umiejętności.
Idąc za Leonem Kaczmarkiem wyróżniamy poszczególne etapy rozwoju mowy:
- Okres przygotowawczy (0-9 miesiąca życia płodowego) – wykształcenie się narządów mowy i rozpoczęcie ich funkcjonowania
- Okres melodii (0-1 roku życia) – pojawia się głużenie, następnie gaworzenie
- okres wyrazu (1-2 rok życia) – pojawiają się pierwsze wyrazy, w tym wyrażenia dźwiękonaśladowcze, wypowiedzi jednowyrazowe
- okres zdania (2-3 rok życia) – dziecko zaczyna łączyć wyrazy i tworzyć proste zdania
- okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia) – systematyczny i intensywny wzrost kompetencji językowych, proces nabywania języka jest w pełni ukształtowany, gdy dziecko osiąga wiek szkolny
Poniżej przedstawiamy tabelę rozwoju mowy dziecka w określonym wieku:
| WIEK DZIECKA | MOWA (NADAWANIE) | FUNCKJE POZNWCZE(ROZUMIENIE I ODBIERANIE) |
| – 3 miesięcy | Komunikuje swoje potrzeby za pomocą krzyku i płaczuReaguje na znane dźwięki np. głos mamyGłuży – wydaje dźwięki przypominające gruchanie | Reaguje na głośne dźwiękiWycisza się lub śmieje, gdy się do niego mówiPrzerywa płacz, gdy słyszy głosWzmaga lub osłabia ssanie, gdy coś usłyszy |
| 4 – 6 miesięcy | Gaworzy – powtarza ciągi sylab i dźwięków własnych oraz zasłyszanych z otoczeniaWchodzi w interakcje z osobą dorosłą – uśmiecha się, wchodzi w dialog za pomocą gaworzenia, porusza rękami i nogami | Odwraca głowę w stronę źródła dźwiękuReaguje na muzykę i zabawki, które wydają dźwiękiReaguje na zmianę tonu głosu |
| 7 – 12 miesięcy | Intensywnie gaworzy np. „ma-ma-ma”, „da-da-da”, „ba-ba-ba”Wykorzystuje gesty, mimikę oraz dźwięki, aby zwrócić na siebie uwagę, spytać lub poprosić o coś Mogą pojawić się pierwsze wyrazy np. „mama”, „tata” | Odwraca się i patrzy w kierunku źródła dźwiękuReaguje na swoje imięWskazuje palcem w odpowiedzi na pytanie „Gdzie mama?”, „Gdzie lampa?” (w 9 miesiącu życia)Chętnie uczestniczy w prostych zabawach np. „Idzie rak”, „Warzyła sroczka”Wykonuje proste polecenia np. „Daj…”Próbuje naśladować proste ruchy dorosłego |
| 12 – 24 miesięcy | Pojawiają się kolejne wyrazy, w tym również wyrażenia dźwiękonaśladowcze np. „brum”, „bach”, „hau”, którym przypisuje znaczenie (Uwaga-wyrażenia dźwiękonaśladowcze to dla dziecka również słowa)Fascynuje się mową i powtarza wielokrotnie wyrazy usłyszane w otoczeniu (tzw. echolalie rozwojowe)Zaczyna łączyć dwa wyrazy np. „Nie chcę”, „Mama daj”Wymawia samogłoski: „a”, „e”, „i”, „o”, „u”, „y” oraz spółgłoski: „m”, „b”, „p”, „t”, „n”, „ł”, „j”, „d”Upraszcza – może wymawiać początek lub koniec słowa | Wykonuje proste polecenia np. „Zrób papa”, „Daj buzi”Poproszone wskazuje podstawowe części ciała np. oko, nos, brzuchPoprawnie wskazuje przedmioty znane z życia codziennegoZ zainteresowaniem słucha piosenek, wierszyków, aktywnie w nich uczestniczy i naśladuje proste ruchy |
| 2 – 3 rok życia | Zna większość przedmiotów z najbliższego otoczenia oraz podstawowe czasownikiPodczas wypowiedzi popełnia błędy fleksyjne, w wypowiedziach występują neologizmy np. „ludź” zamiast „człowiek”Poprawnie wymawia głoski „k”, „g”, „l”Zamiast „szalik” może mówić np. „sialik”, a zamiast „ryba” może mówić np. „jiba”Zapytane podaje jak ma na imięZadaje pytania np. „Co to?”, „Po co?” i stosuje przeczenia np. „Nie ma misia”Zaczyna używać liczby mnogiej, może jeszcze mówić o sobie w drugiej osobie liczby poj. („Jaś pije”) | Wskazuje części ciałaRozumie i wykonuje bardziej złożone zadania np. „Weź kubek przynieś go mamie”Różnicuje przeciwieństwa np. „nie ma – jest”, „choć – stój” |
| 3 – 4 rok życia | Buduje coraz dłuższe zdania i zadaje coraz więcej pytań np. „Kto?”, „Co?”, „Gdzie”, „Z kim?”Może upraszczać najtrudniejsze głoski takie, jak „sz”, „ż”, „cz”, „dż”, „r”Może pojawić się tzw. rozwojowa niepłynność mowy – przeciąganie głosek, powtarzanie dźwięków sylab i wyrazów | Różnicuje przyimki np. „na”, „pod”, „obok”, „za”Reaguje na komunikaty z radia, telewizji oraz głos osoby dorosłej z innego pomieszczeniaPotrafi odróżnić wymowę prawidłową od zniekształconej np. „szalik” i „sialik” |
| 4 – 5 rok życia | Może wymawiać najtrudniejsze głoski takie, jak „sz”, „ż”, „cz”, „dż”, „r”Zadaje bardzo dużo pytańUżywa coraz więcej przymiotników i buduje coraz bogatsze zdaniaPotrafi opowiedzieć historyjkęWypowiedzi są zazwyczaj poprawne gramatycznie, choć mogą jeszcze występować błędy | Z uwagą słucha krótkiego opowiadania i potrafi odpowiedzieć na proste pytania dotyczące tekstu |
| 5 – 6 rok życia | Wypowiada prawidłowo wszystkie głoski języka polskiego, a mowa jest Prawidłowo buduje zdania i stosuje odpowiednie reguły gramatycznePotrafi odpowiedzieć na bardziej złożone pytania, a jego wypowiedzi są bardzo rozbudowanePotrafi powiedzieć co widzi na ilustracji, opowiada bajkiPotrafi prowadzić dialog z osobą dorosłą nie odbiegając od tematuUżywa słów określających stosunki przestrzenne i nazywa podstawowe figury geometryczne | Rozumie instrukcje wielokrotnie złożone np. „Klaśnij w dłonie, a następnie połóż ręce na kolanach”Potrafi wysłuchać dłuższego opowiadania i rozumie morał bajkiPrawidłowo intepretuje znaki symboliczne np. kółko i trójkąt należą do znaków drogowych |
Należy pamiętać, że prawidłowy rozwój mowy jest konsekwencją harmonijnego rozwoju dziecka we wszystkich obszarach rozwoju. Jagoda Cieszyńska podkreśla jak istotne jest spójne dojrzewanie i funkcjonowanie sfer: motorycznej, poznawczej, postrzegania wzrokowego, percepcji słuchowej oraz kompetencji społecznych. Praktyka terapeutyczna pokazuje, że zaburzenie każdej z nich wpływa negatywnie na rozwój języka, co rzecz jasna stanowi zagrożenie dla rozwoju poznawczego (intelektualnego).
Autorka podaje: „Deficyty nabywania i posługiwania się językiem mogą wynikać z zaburzeń motorycznych, zarówno w sferze artykulacyjnej – kiedy dziecko mające problemy z praksją oralną, a nie może prawidłowo wypowiadać dźwięków mowy – jak również w sferze pojęciowej…”. Jest to niezbity dowód na to jak ważne jest tak zwane „polisensoryczne kształtowanie pojęć”, czyli zdolność odbierania świata wszystkimi zmysłami.
Dziecko rozwija się prawidłowo pod wpływem wielokierunkowej stymulacji środowiska w którym żyje. Należy dostarczać mu wielu okazji do samodzielnego poznawania świata, a także stwarzać sytuacje do skutecznej komunikacji z drugim człowiekiem. Nie chodzi jednak o „bombardowanie” go nadmiarem bodźców (np. audiowizualnych), informacji czy zorganizowanych zajęć, ale zapewnienie sprzyjających warunków do swobodnego wielokierunkowego rozwoju.