Oddychanie jest podstawowym mechanizmem życiowym umożliwiającym organizmom dostarczenie tlenu do komórek i usuwanie dwutlenku węgla. Jest kluczowym elementem metabolicznych reakcji chemicznych, które zachodzą w komórkach i umożliwiają przetrwanie oraz właściwe funkcjonowanie.
Wyróżniamy dwa tory oddechowe: ustny i nosowy. Ten pierwszy jest nieprawidłowy i może być źródeł wielu nieprawidłowości rozwojowych. Dysfunkcja oddychania polega na nieprawidłowym, ustnym torze przepływu powietrza w spoczynku, podczas tzw. oddychania statycznego, mającego miejsce w chwili, gdy nie mówimy. Wówczas powietrze powinno przechodzić przez nos, gardło, tchawicę oraz oskrzela do pęcherzyków płucnych. Jednak często zdarza się, że oddychanie spoczynkowe odbywa się za pośrednictwem jamy ustnej. Zdrowy proces wygląda tak, że osoba oddycha przez nos przy domkniętych ustach, natomiast język znajduje się w prawidłowej pozycji spoczynkowej. Normatywna pozycja spoczynkowa języka charakteryzuje się tym, że jego środkowa i przednia część jest uniesiona ku górze i lekko przyssana do wałka dziąsłowego oraz podniebienia twardego.
Przyczyn nieprawidłowego toru oddechowego może być wiele. Do najczęstszych należą:
– przerośnięty migdałek gardłowy lub/i migdałki podniebienne;
– alergie, astma;
– przewlekłe przeziębienia;
– skrzywiona przegroda nosa;
– deformacje szkieletowe;
– ankyloglosja (skrócone wędzidełko języka);
– parafunkcje (np. ssanie kciuka, zbyt długie używanie smoczka)
– przedłużające się karmienie butelką.
Ocena jakości i sposobu oddychania pacjenta jest zawsze elementem diagnozy logopedycznej, ponieważ jest jedną funkcji prymarnych organizmu. Prawidłowe oddychanie przez nos jest tak ważne, ponieważ stanowi naturalny system nawilżania i filtrowania powietrza, natomiast oddychanie przez usta zaburza równowagę mięśniową w jamie ustnej. Ma kluczowy wpływ na budowę anatomiczną narządów artykulacyjnych, napięcie mięśniowe, sposób połykania, odgryzania i żucia pokarmów. Nieprawidłowy tor oddechowy przyczynia się nie tylko do powstawania wad artykulacyjnych, ale również jakość snu, obniża koncentrację oraz sprawność poznawczą.
Konsekwencje oddychania przez usta:
1. Zgryz – podczas oddychania przez usta język pracuje nienaturalnie, silnie napiera na zęby i tym samym naraża zgryz na przemieszczanie się zębów, zaburzenia stawu skroniowo-żuchwowego oraz zgrzytania zębami. Stwarza to bezpośrednie zagrożenie do powstawania różnorodnych wad zgryzu np. tyłożuchwie, zgryz otwarty lub krzyżowy. Ponadto oddychanie przez usta wysusza jamę ustną, redukuje produkcję śliny i stwarza dobre warunki do rozwoju bakterii. Te z kolei sprzyjają stanom zapalnym jamy ustnej, próchnicy i postępującemu nieprzyjemnemu zapachowi z ust.
2. Mowa – nieprawidłowy tor oddechowy prowadzi do wad wymowy takich jak między innymi sygmatyzm i seplenienie międzyzębowe. Zdarza się, że przyczynia się także do opóźnionego rozwoju mowy oraz artykulacji, stanowczo utrudnia naukę prawidłowej realizacji kolejnych głosek. Ustny tor oddechowy skutkuje utrwaleniem niewłaściwego (tzw. niemowlęcego) sposobu połykania. Dostarczanie organizmowi zbyt dużej ilości tlenu powoduje również problemy z koncentracją, uczeniem się, a także wpływa na nadmierne pobudzenie lub tzw. ociężałość poznawczą.
3. Wygląd – istnieje spore prawdopodobieństwo, że oddychanie przez usta wpłynie bezpośrednio na rysy twarzy, zmieni ich proporcję powodując na przykład asymetrię, pociągłe rysy twarzy, opadające powieki, zsiniałe cienie pod oczami, opadnięcie dolnej wargi i osłabienie napięcia mięśniowego, zwężenie górnego łuku zębowego, podniebienia, cofnięcie żuchwy. Nieprawidłowe oddychanie wpływa też na nieprawidłową postawę (głowa przechylona do przodu, ramiona przygarbione), co może wzmagać problemy z kręgosłupem.
4. Sen – osoby oddychające przez usta najczęściej utrwalają ten nawyk również w nocy. Może to prowadzić do zaburzeń snu, bezdechu sennego, a sama niedrożność dróg oddechowych powodować niedotlenienie organizmu. Przekłada się to na pogorszenie samopoczucia pacjenta, który może mieć obniżoną odporność, problemy trawienne, odczuwać przewlekłe zmęczenie, problemy z pamięcią, podwyższone ciśnienie krwi.
Praca nad zmianą nawyku nie jest łatwa, ale konieczna aby nie piętrzyć różnorodnych problemów. Pomoc pacjentowi odbywa się na zasadzie pracy interdyscyplinarnej specjalistów wielu dziedzin, najczęściej logopedy, laryngologa, alergologa, fizjoterapeuty i ortodonty.
Oprócz terapii i leczenia warto wprowadzić profilaktyczne aktywności wspierające prawidłowe oddychanie. Oto przykłady ćwiczeń oddechowych:
– dmuchanie baniek;
– dmuchanie piórek i utrzymywanie ich w powietrzu;
– dmuchanie do celu na przykład piłeczek ping-pongowych do bramki;
– nabieranie powietrza nosem przy zamkniętej buzi i wypuszczanie przy jednoczesnej artykulacji głoski np. /s/ lub /f/;
– zdmuchiwanie świeczki;
– zabawa dmuchajką logopedyczną;
– oddychanie w pozycji leżącej z zabawką lub książką ułożoną na brzuchu
– zabawy fonacyjne, naśladowanie na jednym wydechu samogłosek („aaa…”, „ooo…”) i sylab („hi, hi, hi…”, „ha, ha, ha…”).
Opracowała: mgr Paulina Laufer-Biernat
Bibliografia:
Pluta-Wojciechowska D., Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia wybranych form zaburzeń. Bytom 2017.
Skorek E., Rządzka M., Profilaktyka i terapia dysfunkcji oddechowych u dzieci. Zielona Góra 2011 r.
Zielińska D, Ćwiczenia oddechowe wspierające prawidłowy proces mówienia u dzieci w wieku przedszkolnym, www.mmp.fio.org.pl